Gwaith Merched - Cefndir.

GWAITH MERCHED - CEFNDIR

Mae bywydau menywod wedi newid llawer iawn yn ystod yr ugeinfed ganrif. Yn 1900 doedd menywod ddim yn cael pleidleisio, roedd mwyafrif y merched di-briod yn gweithio fel morwynion (yn gwasanaethu / gweini) ar ffermydd neu mewn tai preifat; ac ar ôl priodi byddent yn gorffen gweithio am gyflog ac yn aros gartre i fod yn wragedd a mamau llawn amser. Ond erbyn y flwyddyn 2000 roedd 23 allan o 60 o Aelodau Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn fenywod, ac roedd gan fenywod priod a di-briod yr hawl i weithio mewn unrhyw swydd ac i gael yr un cyflog â dynion. Oherwydd y newidiadau enfawr hyn mae rhai haneswyr wedi dweud fod ‘chwyldro tawel’ neu ‘y chwyldro hwyaf’ wedi digwydd yn ystod yr ugeinfed ganrif yng Nghymru.

Yn araf iawn y digwyddodd y newid. Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf (1914-18) cafodd menywod gyfle i lenwi swyddi dynion, gan ddangos eu bod yn gallu ymdopi yn ardderchog, ond ar ôl y rhyfel aeth y mwyafrif ohonynt yn ôl i’w cartrefi i fod yn wragedd a mamau, neu i wasanaethu / gweini fel morwynion ty neu fferm. Byddai’r gwaith yn drwm a threfn gaeth i’r wythnos. I wraig neu forwyn fferm roedd llawer o waith o gwmpas y buarth, gyda’r godro; gofalu am yr ieir a’r moch a helpu allan yn y caeau adeg cynhaeaf gwair neu yd.

Yn 11 oed byddai rhai merched yn sefyll arholiad y ‘scholarship’ i fynd ymlaen i’r ysgol ramadeg leol. Ond pe baen nhw yn methu, neu ddim yn ei sefyll oherwydd nad oedd y modd gan y teulu i dalu am addysg bellach, byddent yn fynych (tan 1944) yn aros ymlaen yn yr ysgol gynradd tan eu bod yn 14 oed ac yn dysgu coginio a gwnïo i’w paratoi i fod yn wragedd ty a morwynion da.

Rhwng y ddau ryfel ac wedi 1945, i’r rhai oedd eisiau gyrfa, doedd dim llawer o swyddi ar agor i fenywod. Y prif gyfleoedd oedd mynd i nyrsio; dysgu (yn athrawon babanod a chynradd yn bennaf); gweithio mewn swyddfa fel clerc neu ysgrifenyddes; mewn siop neu ar y farchnad. Mae’n ddiddorol a phwysig i sylwi mai swyddi ym maes gofal a ystyrid yn addas i ferched ac mai yn anaml iawn y cai menyw gyfle i ddringo i swydd uwch, fel bod yn feddyg, yn brifathrawes neu yn rheolwr swyddfa neu siop, er fod sawl un ohonynt yn berchen siop.

Yna torrodd yr Ail Ryfel Byd allan (1939-45) ac roedd yn rhaid i bob menyw a allai wneud hynny helpu’r ‘ymdrech ryfel’. Unwaith eto ymunodd menywod â’r Fyddin Dir, y lluoedd arfog, gweithient yn y ffatrïoedd arfau, aent yn nyrsys, i weithio gyda’r Groes Goch ac i helpu ar y bysys ac mewn sawl swydd arall. Cawsant gyfle i ennill cyflogau reit dda, i ddangos eu gallu a’u sgiliau ac i fwynhau cymdeithasu ac ehangu gorwelion.

Wedi i’r rhyfel ddod i ben yr oedd hen ddiwydiannau trymion traddodiadol Cymru, glo a dur, yn colli’u gafael a diwydiannau ysgafn yn cynhyrchu pob math o offer trydanol a nwyddau pryn yn cymryd eu lle. Credid fod menywod yn dda am ymdopi â swyddi undonog a gwaith shifft mewn ffatrïoedd mawrion fel Hoover (Merthyr Tudful) , Hotpoint (Llandudno) a Bear Brand yn y Bala. Cafodd menywod gyfle i fod yn annibynnol ac yn raddol, erbyn yr wythdegau, daethant i lenwi swyddi uwch ac i fynnu cyflogau cyfartal â dynion am yr un gwaith a hawliau llawn yn y gweithle.