“ Oedd bechgyn y Rhos yn cael eu hybu i fynd i brifysgol ond doedd e ddim yn rhan i ferched. ‘Chydig iawn, iawn o ferched oedd yn mynd i Brifysgol – aros i’r chweched dosbarth ond wedyn, y genethod, wel gaen nhw fynd yn nyrs, neu gawn nhw fynd i Manweb i weithio (swyddfeydd mawr efo trydan oedd hynny), neu gawn nhw fynd i’r Coleg Normal i fod yn athrawes.”
Diana M. Roberts, Dinbych [Tâp 9663]

Mae atgofion rhyfeddol o fyw gan Beti George, Ystalyfera [Tâp 9015] o fynychu Coleg Hyfforddi’r Barri yn y pedwardegau. GWRANDEWCH arni’n sgwrsio â Nest Davies ac yn disgrifio’r Pennaeth yno ar y pryd :

“O! Ellen Evans, yr enwog Ellen Evans a pawb yn crynu pan oedd Ellen Evans yn dod. A gweud y gwir fydde pawb odd yn Coleg y Barri rownd y cyfnod ‘na ( wel on i ‘na diwedd y pedwardege yntefe) odd pawb fydde ‘na yn gweud yr un peth am Ellen Evans - martinet fydde’r gair yntefe? Wel, odd fwy o ryddid, gad i fi weud e, odd fwy o ryddid gyda chi yn yr ysgol na beth oedd gyda chi yn Coleg y Barri. Oech chi’n gorfod bod miwn yn y nos am hanner awr wedi saith yn yr wthnos ac ar y penwthnos am hanner awr wedi wyth. Ond och chi’n cal bod mas yn hwyrach ar nos Sul os och chi’n mynd i Ysgol Gân y Tabernacl. A’r arweinydd odd Dan Evans, tad Gwynfor Evans, a odd e’n ryfedd faint o ferched odd yn sydyn iawn â diddordeb mawr yn mynd i ganu a on ni’n mynd i ganu achos bo chi’n cal awr fach extra mas. A chmbod ar nos Sadwrn fydden ni’n mynd i’r pictures jyst lawr yr hewl o’r tyle yn y Barri a’r plant, falle fyddech chi wedi bod ar ymarfer dysgu yr wthnos cyn’ny, yn ishte fan’na yn mwynhau y ffilm a ni i gyd yn gorffod raso mas lan y tyle achos odd hi’n dod dros hanner awr wedi wyth! A ‘na beth odd y profiad o fod yn y Barri pryd’ny o dan Ellen Evans.”

Margaret Davies, Beulah, Ceredigion [Tâp 9486] (ddechrau’r pumdegau)

(i) Merched ‘Dorm 5’, Neuadd Gwent, 1950

(ii) Cwmni y Ddrama Gymraeg yn actio Hamlet
{trwy garedigrwydd Margaret Davies, Beulah}

Yn groes graen y cafodd Mererid James, cangen Beulah, ei hun yn hyfforddi yn athrawes gynradd yng Ngholeg y Drindod [Tâp 9839] tua 1962 a hynny am fod ei rhieni yn credu fod yn rhaid mynd i goleg y gael ‘jobyn saff’. Ni fu’n gyfnod hapus iddi.

Eglura Buddug Thomas, Genau’r Glyn, [Tâp 9458] ei llwybr hi o Ysgol Sir Machynlleth i Goleg y Normal, Bangor ddiwedd y tridegau :

“Nid y fi oedd yn penderfynu! Mam oedd yn penderfynu pethe felly! Ac am ryw reswm neu gilydd fe benderfynon gallwn i wneud chwe mis o ddysgu mewn ysgol yn Llanbryn Mair cyn mynd i’r coleg. Oedd hynny’n wych. … Rhannu dosbarth efo gwraig oedd erioed wedi bod mewn coleg ei hunan, dim ond un o’r rhai oedd wedi cadw ymlaen i ddysgu ar ôl gadael yr ysgol – a dyna un arall - roedd hi’n wych, yn ardderchog.
(Yn yr hostel yn y Normal) – merched yn unig os gwelwch yn dda. Os oedd bechgyn yn dod â ni adre oedden nhw’n gorfod gadael ni wrth y llidiart oedd yn dod i mewn i’r ardd. … Lot o sbort! … Oeddech chi’n cael loan, council loan, benthyciad gan y cyngor i fynd i’r coleg, £15 am un flwyddyn a £10 am yr ail flwyddyn. Oeddech chi’n gorfod seinio papur i ddweud bo chi’n talu e nôl, fair enough, ond bo chi hefyd fel merch yn gorfod deud nad oeddech chi ddim yn mynd i briodi am bum mlynedd. … Fel digwyddodd hi dorrodd y rhyfel allan ac oedden nhw eisie gwragedd priod yn ôl, felly diddymwyd y rheol yna. … Sir Drefaldwyn – ‘Ewch i ffwrdd am dipyn o brofiad fy merch i’. … Roedd Llunden, Manceinion, Birmingham a Lerpwl – roedd eu prif arolygwyr nhw yn y colege, yn St Mary’s ym Mangor ac yn y Normal – roedden nhw yna yn gynnar yn y flwyddyn yn dewis y rhai gore ac yn cynnig jobs iddyn nhw.’”

DARLUNIAU o fyfyrwyr Coleg y Normal :

(i) yn 1946 {trwy garedigrwydd Mary Evans, Nefyn}

(ii) Neuadd Môn, 1952-3 {trwy garedigrwydd Deilwen Jones, Dre-fach, Llanelli}

“ Mynd i Fangor : Odd rhywun yn hebrwng fi , neu on i’n mynd gyda bys, i Aberteifi; mynd gyda bys i Aberystwyth; on i’n mynd ar y tren yn Aberystwyth, on i’n newid yn Dyfi Junction, on i’n newid yn Afon-wen, a on i’n cyrradd Bangor yn hwyr yr un diwrnod. Wedi cyrradd Bangor – y stesion lawr yn gwaelod y dre cerdded yr holl ffordd, y cesys a chwbwl lan i Bangor Ucha. …
Wedi mynd i’r Coleg wedyn odd dewis gyda ni os on ni ishie neud ‘n cwrs trwy gyfrwng y Gymrâg a ni odd y flwyddyn gynta, ni odd yr arloeswyr yn neud …a, chmbod, neud yn holl bethe fel Addysg, Iechyd, Ymarfer Corff, y cwbwl ‘ma trwy gyfrwng y Gymrâg a odd ddim terme i gal. A dwi’n cofio yr adeg ‘ny odd rhywun yn prifysgol Aberystwyth yn bathu geire a bob hyn a hyn on ni’n cal rhester faith o beth odd cyfieithu , gwedwch fel, ‘Jumping with a rebound’, dwi’n gallu cofio ‘na a bathu geirie Iechyd, yntefe. A fuodd e’n dipyn o waith. …
Beth am y rheole yn ‘ch Neuadd chi ‘te. Odd rheole?
O on, gaeth. Odd bars, bars tu fas i’r ffenest ar y llawr - cal neud yn siwr bo neb yn dod miwn a mas ond on nhw yn! … Och chi ddim fod i fynd mas. Os och chi’n mynd mas och chi fod seino, arwyddo llyfyr a och chi fod gweud ble och chi’n mynd a pryd byddech chi nôl a pan fyddech chi nôl och chi fod arwyddo bo chi wedi dod miwn. On ni’n cal fel epilog erbyn nos. Och chi’n galler mynd mas nos Fercher a nos Sadwrn. Os odd rhai merched, os on nhw’n clywed y gloch a os bydde’r drws wedi’i gloi cyn bo nhw wedi cyrradd lan on nhw’n cal ‘u ‘gêto’, hynny yw cal ‘u cau miwn a on nhw’n gorffod aros miwn am wthnos a mynd at pennaeth yr hostel bob awr i ddangos bo nhw’n y ty. Ges i’n gêto un waith, ethon ni i gerdded yr Wyddfa, criw ohonon ni, a ‘na pam gethon ni’n gêto achos bo ni ddim wedi arwyddo bo ni ddim yn codi fore dydd Sul. Os och chi’n aros yn gwely ar fore dydd Sul och chi fod arwyddo nos Sadwrn ac os nag och chi’n arwyddo och chi fod codi. Ond ath criw ohonon ni i ben yr Wyddfa a cerdded milltiroedd a milltiroedd achos yn hytrach na talu bys - a cerdded nôl. A pan ethon ni’r gwely, on ni wedi blino gymint a benderfynon ni - son ni’n codi fory er bod ni ddim wedi arwyddo a gethon ni’n gêto am wthnos.
Odd dim neb fod yfed. Odd dim bechgyn i fod dod ond beth odd yn digwydd - odd yr ail flwyddyn – odd pob un â col-mother a col-daughter a os odd y fam yn un o’r rhai gwyllt ‘ma yn caru gyda rhywun odd hi’n neud yn siwr bod hi’n col-mother blwyddyn nesa i un odd hi’n gweld odd yn cysgu ar y llawr cynta, ar y llawr a odd y col-mother wedyn yn gallu rheoli a gweud, yn dodd hi?, bod hi fod mynd lan ‘i gwely hi a odd hi’n dod miwn trwy’r ffenest y llawr. Odd hynna’n mynd mlân. Dwi ddim yn gwbod faint on nhw’n gwbod, ond, chmbod ‘to, on i’n hollol disgusted ‘da fe, yntefe, on i’n meddwl bo fe’n warthus bod bachgen yn dod mewn trwy’r ffenest i fod yn y gwely ‘da’r ferch. Ond ‘na beth odd yn digwydd.”

Yn groes graen iawn yr aeth siaradwraig o Gorseinon [Tâp 8892] i hyfforddi yn athrawes yn Abertawe yn y dauddegau. Roedd wedi gobeithio mynd i’r Coleg Gwyddor Ty yng Nghaerdydd ond fe’i cynghorwyd gan ffrind i’w thad na fyddai swydd ar ei chyfer petai’n gwneud hynny a bod angen athrawon. ‘Fi’n cofio bod yn ynfyd’ am hynny meddai.

DARLUNIAU o fyfyrwyr Coleg Hyfforddi Abertawe

(i) Merched ‘Dorm 9’, 1955 {trwy garedigrwydd Iona Edmunds, Llanelli}

(ii) 1956; Pennaeth : Miss Smith

(iii) Ruby Salmon gyda myfyrwraig o Nigeria tra ar Ymarfer Dysgu o Goleg Hyfforddi Abertawe yn Solfach 1946. {trwy garedigrwydd Ruby Salmon}

Bu Margaret A. Griffiths, Pen-y-groes, sir Gaerfyrddin [Tâp 9064] yn helpu fel myfyrwraig ddi-dal am ryw flwyddyn yn ysgol gynradd Pen-y-groes cyn cychwyn ei hyfforddiant yn Ngholeg y Santes Fair, Bangor ganol y dauddegau :

“ On i wedi cal ‘n nerbyn i fynd i Abertawe ond on i’n meddwl - odd Abertawe yn costio £40 y flwyddyn a odd y Santes Fair yn costio £25 ac on i’n meddwl wedyn chmbod gelen i, allen i, fynd i’r Santes Fair a bydde’r pymtheg punt ‘na’n talu am y trafaelu nôl a mlân achos odd whant arna i weld y byd tipyn bach. … Yn y Santes Fair Saeson odd ‘na fwya. Coleg yr eglwys odd hi a mynd yna ar ddamwain nes i …Odd dim rhaid i fi fynd i’r eglwys cofiwch … ond on i’n mynd bob bore a nos, odd ‘na wasanaethe. Odd e’n goleg bach cynnes iawn.”

“wi’n meddwl o ddifri ein bod ni’n eitha bodlon ar gal ‘n trin fel plant ysgol. … Odd dim cymdeithasu mewn tafarne’r adeg hynny o gwbwl, odd e ddim yn digwydd … cofiwch odd ‘da ni ferched o’r de … tipyn o gymeriade o’r cymoedd, a on nhw, on i’n ystyried bo nhw wedi gweld bywyd hollol wahanol a on nhw’n llawer mwy streetwise nag on ni o ganol y wlad…. On nhw lawer mwy agored na ni. … Ces i siawns i gymryd un o’r prif ranne yn un o ddramau Christopher Fry – ‘Thor with Angels’ – fi oedd yn cael ‘nghroeshoelio. … A wi’n cofio nawr, ma hwn yn aros, , ma rhaid i fi weud hwn nawr, ar ôl y noson gynta fe ddath ‘na ddyn ata i a gofyn i fi a oedden i erioed wedi ystyried actio yn broffesiynol a finne’n gweud ‘NO’.“

DARLUNIAU amrywiol o Goleg y Santes Fair, Bangor :

(i) y Llyfrgell Dawel tua 1949-51

(ii) y Neuadd Ymlacio tua 1949-51

(iii) Trip y National Union of Teachers 1951

(iv) Taith Maes i ymweld â bedd Lloyd George yn Llanystumdwy, 1951.
{trwy garedigrwydd Nancy Thomas, Llangefni}

Atgofion am aros mewn hostel a llety sy gan siaradwraig o Faelog, Môn hefyd [Tâp 9629] a hithau wedi mynd i Goleg Hyfforddi Crewe yn ifanc, yn ddwy ar bymtheg a hanner oed, oherwydd y rhyfel :

“Yr ail flwyddyn oeddan ni yn yr hostel a oedd ganddon ni stafall ‘n hunan a oedd rhaid i ni gadw’r stafall yn hynod o dwt, bydda’r principal yn dwad o gwmpas bob hyn a hyn i weld bod hi’n dwt. … Dwi’n cofio unwaith, dwi’n siwr fod ganddon ni dipyn o dwrw (mewn parti) dyma’r sawl oedd yn dysgu Saesneg i ni, dipyn o snob oedd hi a dyma hi mewn a dyma hi’n deud ‘You’re acting like some factory girls!’. … Pan oeddan ni yn y lodgings oeddan ni’n gorfod bod i mewn erbyn hannar awr wedi wyth, … Dwi’n cofio unwaith eson ni i Crewe ac oedd ‘na ffilm eithriadol o dda, ‘Gone with the Wind’. Ac oedd y ffilm yma yn para am dair awr ac oedd ‘na giw mawr a oedd Margaret a fi yn benderfynol bo ni’n mynd i’w gweld hi. A dyma ni mewn. A … mi ath yn naw o’r gloch. Rhedag am y bys ac fel oeddan ni’n cyrradd odd y bys yn mynd. Fuo raid inni gerddad yr holl ffordd yn ôl i Welsh Green a sleifio fyny grisia rhag ofn i Mrs Barnes ‘n clywad ni. .. Beth nesa, dyma Mrs Barnes yng ngwaelod y grisia, ‘I’ve heard you girls and I’m ringing the Principal first thing tomorrow morning. Come for your supper’. Dyma ni lawr. O! Methu cysgu y noson honno. Ond wrth gwrs ddaru hi ddim riportio ni ‘te. Naddo. … Coleg i ferchaid yn unig. .. Ac os bydden ni’n gweld dyn fyddan ni’n gweiddi ‘There’s a man in hostel’ Odd hwnnw’n rhwbath amheuthun!”

“ond dwi’n cofio un ferch, oedd hi’n dod o’r cymoedd, ag oedd hi wedi ffaelu dod nôl ar nos Sul ac ar fore ddydd Llun mi ddaru nhw holi iddi adel y coleg. Dyma ni i gyd yn dod at ein gilydd, … dwi’n cofio hefyd yr un amser roedd ‘na ferched o Fangor – roedd ‘na yn union yr un fath yn digwydd ym Mangor a Caerdydd a colege erill yng Nghymru, achos roeddan ni gyd yn cymysgu â’n gilydd, dwi’n cofio ni gyd yn mynd at ein gilydd a gneud y swn mwya dychrynllyd ac yn cerdded o gwmpas y campws a baneri a bob dim. Ac yn wir mewn mis o amser mi ddoth y ferch yn ôl. Ddaru ni ddangos sut oeddan ni’n teimlo.”