(a)Beichiogrwydd :

Cuddio beichiogrwydd? :

(i) Jane Jones Roberts, Abersoch (8991) : ‘Odd Mam yn ofnadwy felly. Chaethech chi ddim gwbod os odd rywun yn disgwyl babi, na dim byd ... Odd hi’n ofnadwy o strict’.

(ii) Dwynwen Jones, Llangadfan (9751) : Ganwyd y merched yn 1959-60. Ond pan yr oedd yn disgwyl roedd ‘rhywfaint o ledneisrwydd’. Gwisgai got fawr, lac ac er ei bod yn mynd allan i bopeth doedd hi ddim yn ‘mynd i ben llwyfan’ i ganu gyda’r côr.

(iii) Carrie Prys Owen, Llan-rug (8803) ; ‘Ond nath Mam `rioed ddeud bod hi’n disgwl wrtha i ... on i’n filan achos on i yn yr oed yna ( tua deuddeg oed) ... Mam yn disgwl – doedd o’m yn beth i fod, nag oedd? Doeddan nhw’m yn siarad am betha fel’na, doedd “down below” ddim yn cyfri’.

(iv) Molly ( A.M.) Rees, Penrhiwllan (9520) : (tua 1940) Roedd hi’n ffasiwn i guddio’r ffaith eich bod chi’n disgwyl babi.

(v) Eirlys M. Owen, Rhydypennau (9455) : (tua 1947) Credai ei bod braidd yn ffasiynol i guddio beichiogrwydd ond ni wnaeth hi hynny. Doedd dim clinig cyn-geni ond roedd y doctor yn byw ac yn bod yn ei chartre am ei bod wedi cael beichiogrwydd anodd.

(vi) Kate (C.A.) Thomas, Treboeth, Abertawe (9001) : Wedi iddi ddechrau dangos ei bod yn disgwyl aeth hi dim i’r capel tan ar ôl yr enedigaeth.

(vii) Margarette Hughes, Hendy-gwyn (9105) : Doedd dim siopau yn gwerthu dillad i wragedd beichiog bryd hynny ( ganol y chwedegau) ond darganfu “Just Jane” o’r diwedd. Fel arall byddai’n gwisgo pyjamas o dan ei ffrog yn yr ysgol!

Disgwyl /erfyn babi :

(i) Mattie (M.L.) Evans, Pumsaint (8961) : Collodd faban chwe mis i’w beichiogrwydd am ei bod, fel gwraig fferm, wedi mynd allan i grynhoi cerrig yn ei ffedog yn y cae ac wedi rhoi gormod o bwysau ar ei chefn. At hyn methodd â bwydo ei hail ferch am ei bod wedi dechrau helpu ar y gwair a’i mam yn mynnu fod blas y chwys yn mynd ar y llaeth.

(ii) Siaradwraig o Gaerfyrddin (8958) : Cafodd amser caled tra’n cario’i phlant. Doedd ei gwr ddim yn meddwl am ei sefyllfa. Disgwylid iddi gario ymlaen â’r gwaith fferm fel arfer. Ystyrrid fod “menyw dan draed, ail ore oedd menyw, dyn odd y bos yn y ty”. Ond gan na chai godi am bythefnos wedi’r esgor deuai cymdoges ati dros y cyfnod hwnnw. Cai hithau ei thalu. Yn ei hen gartref gyda’i thad a’i mam y ganwyd ei phlentyn cynta am ei bod wedi treulio blwyddyn gynta ei bywyd priodasol ( yn ôl yr arfer) gyda nhw.

(iii) Ellen Vaughan Ellis, Y Ffôr (9291) : Ni fynychodd glinig cyn-geni o gwbl ( tua 1950) ond bu’r Dr Pritchard, Pen-y-groes yn dda iawn wrthi yn egluro a gofalu amdani.

(iv) Alice Griffith, Dinorwig (8791) : Noda fod y gwasanaeth ar gyfer mamau beichiog wedi gwella rhwng geni’i dau blentyn (1948-1954) ‘Oedd pethau yn gwella wedyn ... oeddan nhw yn fwy gofalus ohonach chi’.

(v) Siaradwraig o Ddinas Mawddwy (9315) : Arferai fynychu clinig cyn geni yn Nolgellau bob pythefnos yn ystod ei beichiogrwydd.

(vi) Siaradwraig o Fangor (8799) : Ganwyd ei phlant rhwng 1968-76 a mynychodd glinig cyn geni bob tro. Roedd y nyrs yno yn pwysleisio na ddylai fynd i mewn i’r ysbyty yn rhy fuan neu cai ei rhoi mewn ward gyda mamau â chymhlethdodau a byddai hynny yn codi ofn arni. Yn ystod yr enedigaeth gofynnai’r meddygon / nyrsys am grefydd ac enwad y fam.

(b) Yr enedigaeth :

Y Geni :

(i) Siaradwraig o Lanrhystud (9786) : Tystia na ddeuai bydwraig na doctor at ei mam pan oedd yn cael plant tua 1930 – dim ond hen wraig leol o’r enw Mari Jane a ffrindiau i helpu.

(ii) Siaradwraig o Lanfechell (9361) : hen wreigan o’r enw Mari Hughes, Penyrorsedd, ddeuai at ei mam cyn i’r nyrs gyrraedd ar gyfer genedigaethau yn y dauddegau. Clywodd y siaradwraig hon ddweud iddi gael ei geni â “veil” ar ei hwyneb a bod hynny’n arwydd lwcus.

(iii) Ann John, Bro Arberth (9229) : Clywsai hanes ei geni ei hun ar fore niwlog iawn yn 1917. Bu’n rhaid nôl Mari Williams, Penrhos, ‘rhyw damaid o “midwife”’ filltir a hanner i ffwrdd ond erbyn iddi gyrraedd roedd Ann wedi’i geni. Gan na allai ei mam ei bwydo bu’n rhaid rhoi llaeth buwch iddi yn fabi wythnos oed. Meddai modryb wrth ei mam ‘Galli di ffindio enw iddi ond `sa i’n credu y bydd y babi `na fyw `da ti. Ma hi lawer yn rhy fach’. Ond cafwyd bwyd Bengers a oedd yn helpu treulio llaeth buwch.
Erbyn i Ann ei hun roi genedigaeth (o 1939 ymlaen) roedd nyrs ardal a byddai yn dweud wrthi ryw ddeufis ymlaen llaw y byddai angen ei help. Cofia fod llawer o famau yn dioddef yn enbyd, yn enwedig yng nghenhedlaeth ei mam am fod y groth “wedi’i siglo o’i blatfform”. Ai rhai i’r ysbyty i gael “ring rubber” i’w ddal yn ei le. Collodd ann faban hefyd ag yntau yn saith mis oed yn y groth. Bu farw a bu’n rhaid iddi ei eni yn naturiol. Chafodd hi ddim gweld ei mab bach. Gwnaeth ei thad ‘focs bach teidi neis’ a’i leinio ac aeth e a’i gwr i’w gladdu yn un o feddau’r teulu.

(iv) Siaradwraig o Lanybydder (9087/8) : Bu farw ei mam ar ei genedigaeth yn 1913 a chafodd y siaradwraig ei bedyddio ar ei choffin. Yna ymhen amser, yn 1939 ganwyd merch iddi hithau. Doedd dim clinig cyn geni a welodd hi mo’r doctor am y byddai’n rhaid talu amdano. Ganwyd ei merch yn Ysbyty y Prior yng Nghaerfyrddin a doedd y “gas and air” ddim yn gweithio! Deuai merch i’w chartre wedi’r enedigaeth i helpu am wythnosau gan lanhau a golchi ac ati. Byddai’n rhaid ei thalu.

(v) Ray Samson, Tegryn (9499) : Fel llysferch a’r hynaf o nythaid o blant disgwylid i Ray weithio’n galed yn enwedig pan ddeuai babi newydd i’r cartre tlawd, gan nad oedd arian i dalu am help arall. Collai dair wythnos o ysgol bob tro y genid babi newydd. Deallai lawer am esgor oherwydd hi fyddai’n gorfod golchi shîts a chwiltiau’r gwely. Deuai widwith / nyrs o Alltwalis i’r cartre ar gyfer yr enedigaeth ei hun. Wedi geni’r baban newydd byddai’n rhaid i Ray gysgu ar waelod gwely ei llysfam i fod yn barod i godi i nôl llaeth i’r baban neu newid ei gewyn yn ystod y nos. Rhoddai ei llysfam gic fach i’w deffro a’i chodi. Cofia hefyd eu bod yn cael sebon tar neis o rywle (o’r plwyf?) pan enid baban newydd.

EDRYCHWCH ar y llun o Ray yn ferch ifanc 12 mlwydd oed yn gorfod ymdopi â’r baich gofal hwn (trwy garedigrwydd Ray Samson)

(vi) Dilys Parry, Bethesda (8819) : ‘Dwi’n siwr bo fi tua pedwar mis cyn mynd at y doctor ... ag oeddach chi dipyn bach yn shei w’chi o achos y peth `lly. Odd o’n iawn, ond toeddan ni’m yn gwbod dim byd ... Ton i `rioed `di gafal mewn plentyn cynt, ond mae’n syn be fedrwch chi neud pan ma rhaid i chi `tydi?’

(vii) Siaradwraig o Lan Ffestiniog (8884) : ganwyd ei phedwar plentyn gartre yn y pedwardegau ond bu farw’r hynaf yn flwydd a hanner. Ni fynychodd yr un clinig cyn geni ond arferai’r nyrs ymweld yn rheolaidd. Roedd nyrs efo hi ar yr enedigaeth a daeth ‘dynas dendio’ i ofalu amdani a helpu efo’r gwaith o gwmpas y ty. Am y profiad o esgor meddai ‘Odd gen i dipyn o ofn, ynte, ond wedi i’r peth fod trosodd oeddach chi’n anghofio fo’n syth’.

(viii) Alice Morris, Rhuallt (9174/5) : Cafodd chwech o blant o 1947 ymlaen. Byddai’n rhaid gofalu fod dau o bob peth o ran dillad ar gyfer y babi : dwy goban, dwsin o glytiau am sofren, beinder i’r babi a beinder i’r fam. Wedi’r enedigaeth deuai’r nyrs i rwymo’r babi a’r fam er mwyn cadw’r stumog i mewn. Ei gwr fyddai’n gofalu am y ty gan wneud y golch a phopeth. Byddai’n bwydo’r baban am bedwar mis ac yna caent, yn eu tro, laeth buwch tan yn chwe mis, cyn cychwyn efo bwyd iawn fel bara-llefrith, tatws, pwdin reis neu gwstard. Collodd ei phedwerydd baban yn bythefnos oed. Cafodd ei ruthro i ysbyty Bae Colwyn yn las ei liw ond chafodd hi ddim gwybod beth oedd yn bod. Aeth hi ddim efo’r babi oherwydd doedd hi ddim yn saff iddi fynd allan cyn pen pythefnos wedi’r enedigaeth. Cofia ei mam yn dweud os byddai baban yn marw heb ei fedyddio y dylid mynd ag ef dros wal y fynwent i’w gladdu gyda’r nos.

(ix) Sioned Penllyn, ( Margaret Janet Jones) Y Drenewydd (9630) : Er ei bod yn cario efeilliaid doedd ganddi ddim syniad beth i’w ddisgwyl wrth esgor ‘mwy na twrch daear yn yr haul’.

(x) Siaradwraig o Lanrug (9321) : Er iddi fynychu clinig cyn geni yng Nghaernarfon (c.1947) doedd hi’n gwybod ‘dim byd. Dim byd. Na , dodd gin i’m syniad – gorfod dibynnu ar y gweinyddesau yn yr ysbyty ... Na, don i’n gwybod dim byd’. Felly teimlai’n reit ofnus. Ond eto roedd e’n deimlad gwych cael dal ei babi am y tro cyntaf. Geni ei mab yw’r peth gorau a ddigwyddodd yn ei bywyd.

(xi) Blodwen Griffiths, Cwm Ystwyth (9271) : GWRANDEWCH ar Blodwen yn adrodd ei hanes pan oedd yn forwyn fach yn gweithio i wraig y bwtsiwr yn Nhregaron wrth Jane Jenkins. Roedd gan y wraig ddau o blant ac yna ganwyd baban arall :

A dyma’r plentyn yn cyrradd. Dau bwys odd y plentyn, dau bwys a odd dim “incubator” na dim amser `ny chi’n gweld. O flan tân, y pram o flan tân. A wedyn on i’n gorffod codi bob nos wedyn i ffido’r tân – codi bob tua awr i roi glo ar tân er mwyn bod yr un “temperature”, yr un gwres, i’r plentyn bach. A erbyn hyn odd hi’n bedwardeg saith, y gaea caled ofnadwy `na a wrth gwrs odd cig yn dod mewn, a cig o dramor odd y cig i gyd – o Argentina a “New Zealand lamb” odd yn dod `na a rheini fel craig yr oesodd. A wedyn odd un cwarter o biff un ochor i’r tân a odd y babi yr ochor arall i’r tân. A `na beth odd `ngwaith i wedyn - on i’n gorffod codi bob byti hanner awr achos bydde’r gwad, chmbod odd e’n toddi, bydde’r gwad yn mynd mas i’r “street” yn Tregaron a on i’n gorffod mopo’r - mopo hwnna lan’.

(xii) Nans Jones, Ffostrasol (9214) : Wnaeth hi ddim bwydo’i baban cyntaf a chan ei bod yn amser rhyfel doedd dim didennau (tethi) ar gael. Felly bu’n bwydo’r baban o gwpan am gyfnod. Cai laeth y fuwch heb ei ferwi a doedd dim sôn am lanweithdra. Pan anwyd yr ail a’r trydydd plentyn llwyddodd i’w bwydo ei hun. Ond gyda’r tri olaf (1964 -70) byddai’n godro llaeth y fuwch yn syth i mewn i’w poteli. Dywedid wrthi nad oedd hi i fod i roi ei dwylo mewn pridd o gwbl am fis wedi’r enedigaeth. Caech roi eich dwylo mewn dwr ond ni chaech olchi’ch gwallt. Byddai hi’n gorfod clymu casyn gobennydd am ei chanol wedi’r geni i gael ei bola’n ôl i siap. Fu hi ddim mewn unrhyw glinig wedi’r geni. Fyddai ei mam ddim yn edrych ar ei hôl na’i chynghori, dim ond ceisio’i chael yn ôl i weithio cyn gynted â phosibl. Cafodd Nans enedigaeth Gesaraidd wrth eni’r ddau blentyn olaf a bu’n dost ond roedd yn rhaid ail-gydio yn ei gwaith ar unwaith i gynnal y lle bach.

(xiii) A.M. (Mag) Williams, cylch y Mwnt (9093) : Ganwyd ei mab cyntaf yn 1948 yng nghartre’i mam ac ni chai godi o’r gwely am 14 diwrnod. Ni chai roi ei thraed ar y llawr ac roedd yn rhaid defnyddio cadair comôd i fynd i’r ty bach. Unwaith neu ddwy yn unig yr aeth hi i’r clinig cyn geni yn Aberteifi ond cofia gael sudd oren a “cod liver oil” am ddim.

EDRYCHWCH ar y LLUN o Mag (yn eistedd) a Joan Davies (Cylch y Mwnt, Aberteifi) – dwy chwaer a recordiodd eu hatgofion ar gyfer y prosiect.

(xiv) Mary Evans, Nefyn (9289) : Fel sawl siaradwraig arall sonia am Mrs Ellis, gwraig lawdde yn ei bro enedigol ( tua 1945) a fyddai’n gofalu am wragedd beichiog, ar enedigaethau ac yn diweddu mewn tai galar.

(xv) Nan Jones, Glyn Nedd (9020) : Cafodd Nan naw o blant (o’r pumdegau ymlaen) ac er nad oedd hynny wedi’i gynllunio teimlai eu bod i gyd yn dod am reswm arbennig. Ganwyd yr wyth cyntaf yn y cartre a dim ond bydwraig wrth law. Ni fu mewn clinig o gwbl a fyddai hi ddim yn dweud wrth unrhywun ei bod yn disgwyl tan ei bod ‘bron â mynd i’r gwely’. Aeth hi ddim at y meddyg rhag ‘gwneud ffys’ a bwydodd bob un ond yr olaf ei hun.

(xvi) Nia Roberts, Pen-y-groes, Arfon ( 8779) : ‘Doeddan ni ddim yn gwybod bod isho dwr dorri cyn ni’r babi gael ei eni ... on i’n yr hospital a dwi’n cofio dweud wrth y nyrs “Ma’r gwely `ma’n socian”’.

(xvii) Siaradwraig o Lanwnda (8824) : Yn ystod ei beichiogrwydd cynta (1956) roedd hi’n teimlo ‘yn lloerig bost – yn iawn o ran iechyd, ond ofn `de.’

(xviii) Sylwen Davies, Y Parc (8838) : ‘Wel, i ddeud y gwir, on i’n mynd i eni Gareth heb syniad o gwbl o be yr on i’n mynd drwyddo fo ... A dwi’n cofio on i’n mynd i mewn i’r ysbyty a clywed ryw ferch yn sgrechian ... dyna’r profiad cynta i mi’i glywed. ... Odd gen i ddim ofn. Odd o’n rywbeth odd rywun yn gymryd yn naturiol’.

(xix) Ann James, Trawsfynydd (9055) : Fel gwraig i genhadwr wedi’i alw i fynd i’r India gyda Chymdeithas Genhadol Llundain yn y pumdegau cafodd ei hun ym mryniau Khasia. Yno ganwyd ei thri phlentyn ond bu farw Huw Meirion o fewn pum awr o’i eni a chladdwyd ef ar unwaith, yn unol â dull y wlad, yn y fynwent Gristnogol yn Shillong, er nad oedd wedi’i fedyddio. Wrth esgor bu’n ffodus i gael mynd i ysbyty yn Shillong. Cymraes, Lily Thomas, oedd y fydwraig yno a bu’n rhaid iddi gael triniaeth Gesaraidd. Gweithiai’r doctoriaid a’r nyrsys yno dan amodau dychrynllyd.

(xx) Lona Puw, Y Parc (9387) : Cafodd bump o blant o’r chwedegau ymlaen. Teimla fod y gwasanaeth iechyd i famau yn erchyll yn ei chyfnod hi. Ni waeddodd hi allan o gwbl wrth esgor a phan gododd a cherdded o gwmpas y gwely cafodd ffrae gan y nyrs. At hyn dymunai fwydo o’r fron ond roedd y nyrsys wedi dechrau bwydo’r baban â photel cyn i Lona gael cyfle.

(xxi) Nesta Evans, Llan Ffestiniog (8889) : Ganwyd mab iddi yn 1965 a chofia’r wefr yn fyw, ‘Dwi’n dal i gofio hyd heddiw y wefr o’i eni fo ... dwi’n dal i’w gofio fo’n dwad yn gynnes. dwi’n `i gofio fo’n gynnes yn dwad allan ar `y nghoesau’. Ond doedd ei gwr, Alwyn, ddim yn bresennol. ‘Na, doedd `y ngwr i ddim yn agos yno a diolch byth am hynny .... Mi fysa ar wastad ei gefn ar lawr – dwi’n argyhoeddedig!’

(xxii) Diana M. Roberts, Dinbych (9663) : Ganwyd tri o blant iddi o 1967 ymlaen. Doedd ei gwr ddim yn bresennol yn y ddwy enedigaeth gynta ond erbyn y tro olaf yn 1974 roedd agweddau wedi newid. Eto doedd ei mam ddim yn meddwl fod hynny’n weddus, ‘Be haru ti, John, yn aros yna a’r wraig yn cael baban?’ Wnaeth hi mo’u bwydo ei hun. Byddent yn rhoi pilsen i famau i sychu’u llaeth.

(xxiii) GWRANDEWCH ar Marlis Jones, Llanbryn Mair (9612) yn disgrifio ei phrofiad hi o roi genedigaeth i’w mab ddiwedd y chwedegau. M.Davies sy’n ei holi :

M.Davies : Ynglyn â’ch beichiogrwydd cynta, ydach chi’n cofio sut oeddech chi’n teimlo?
Marlis : Ydw. Oedd o ryw gymysgfa od iawn o fod yn falch rwsut ag ofn hefyd. Mwy o ofn na dim byd arall dwi’n credu. ...
M. Davies : A ble oedd yr enedigaeth? Oeddech chi adre neu yn yr ysbyty?
Marlis : Na, yn yr ysbyty’n Fangor - St David’s oedd hi’r adeg hynny.
M.Davies : A pwy oedd yna efo chi?
Marlis : Neb, dyna chi’r unigrwydd mwya difrifol. On i yn y stafall yma – oedd Arfon wedi mynd adra, wedi nanfon i yna. Wedyn on i’n yr ystafall led dywyll `ma, ag oedd nyrs yn dod i mewn rwan ac yn y man ac oedd `na ferch yn y stafall tu nesa `lly – ryw bartisiwn bach felly ag oedd honno’n cael amsar go galad a oeddan nhw efo hi. Ag oen i efo’r “air and gas” `ma ag on i ar ben fy hun ag on i’n cymryd yr “air and gas” `ma. Wedyn fydda nyrs yn dod i mewn “Oh! You don’t want that”, a tynnu hwnnw i ffwrdd oddi arna i. A wedyn on i’n sal, on i’n sic a oedd neb hefo fi a oedd gynna i ddim byd ac on i’n andros o sic yn y gwely a nyrs yn dod i mewn “Oh! you’ve been sick. Why didn’t you use...” – pam na faswn i wedi defnyddio peth a - A deud y gwir on i’n unig iawn, iawn ac oeddwn i’n teimlo nhw’n ddigon digroeso yna a deud y gwir ynde. Oedd o ddim yn – nesh i ddim i fwynhau o, mi dduda i fel’na ynde, ddim o gwbwl, naddo.
M.Davies : Ag oedd y gwr ddim yna efo chi `chwaith?
Marlis : O nagoedd, nag oedd, nag oedd.

(xxiv) Betty Williams, Brynaerau (8766) : Teimla fod genedigaeth ei mab yn wyrth. Cofia ei ddal yn faban a’r teimlad bendigedig mai ‘Fi bia hwn a Brian’.

(xxv) Elizabeth C. Morgan, Porthaethwy (9624) : Wrth edrych yn ôl teimla mai geni’i mab (yn 1964) ydi’r peth gorau sy wedi digwydd yn ei bywyd. Dyna’r profiad mwyaf unigryw ac arbennig.

(xxvi) Avrina Jones, Pennal (9374) : Cyfaddefa mai geni’r plant (1969-73) ydi’r peth gorau sy wedi digwydd iddi. Mae magu plant yn rhoi dimensiwn arall i fywyd.

Profiadau rhai bydwragedd :

EDRYCHWCH ar y darluniau o fydwragedd ddoe a heddiw :

(a) Ann Sandbrook, Trallwyn-uchaf, ( yn eistedd) – widwith draddodiadol ardal Mynachlog-ddu yn y dauddegau. (trwy garedigrwydd Beti davies, Mynachlog-ddu)

(b) Evelyn Wyn Jones , bydwraig wedi’i hyfforddi yn gwasanaethu yn y Rhondda yn y tridegau a’r gyntaf i roi “gas and air” wrth esgor yng Nghymru. (trwy garedigrwydd Margaret Lon Jones, Caerfyrddin)

(i) Olive Thomas , Porth Tywyn (8780-81) : Hyfforddodd Olive fel bydwraig yn Ysbyty Sellyoak, Birmingham yn y tridegau a bu’n rhaid iddi fynd, yn fyfyrwraig, i weithio yn slymiau’r ddinas fawr. Yna, wedi Deddf Bydwargedd 1936, dychwelodd i Borth Tywyn – roedd llawer mwy o alw yn awr am wasanaeth y bydwragedd proffesiynol. I wneud y swydd honno roedd rhaid bodloni i Arolygwr ddod i weld bod eich cartre yn lân. Bu’n rhaid iddi gael car i gario’r “gas and air” o gwmpas ond dim ond doctoriaid a gai ddefnyddio’r gefeiliau geni. Byddai’n rhaid i’w chwsmeriaid dalu ymlaen llaw a chai’r arian ei anfon i’r Cyngor Sir perthnasol. Wedi’r enedigaeth cai’r fam ei golchi â dwr a oedd wedi’i ferwi ac yna’i oeri. Cai’r brych ei losgi ar y tân yn y blynyddoedd cynnar a’i gladdu yn yr ardd yn y cyfnod mwy diweddar. Dymunai’r mwyafrif o’r mamau fynd allan i’r capel am eu tro allan cyntaf. Cofia am rai a geisiodd erthynu’u babanod trwy gymryd gin a chael bath twym neu ddefnyddio “slippery elm” nes eu bod yn gwaedu. Cofia hefyd am faban yn cael ei eni â nam difrifol iawn arno. Gofynnodd y doctor i’r fam a oedd hi eisiau’r baban a gwrthododd hithau ef. Daliodd y doctor e dan y dwr yn y bath i’w foddi.

(ii) Mary Williams, Llanilar (9259) ; yn ardal Capel Bangor yn y pedwardegau genid rhyw 8-10 baban y flwyddyn a bu’n lwcus na chollodd hi na baban na mam ar enedigaeth. Os oedd unrhywbeth yn bod roedd yn rhaid iddi fynd i focs ffôn i alw am ddoctor. Fel nyrs/bydwraig cai gyflog o £600 y flwyddyn a llwyddodd i brynu car ar gyfer ei gwaith.

(iii) Eunice Iddles, Caerdydd (9169) : A hithau’n fydwraig yng Nghaerdydd yn 1948, adeg dechrau’r Gwasanaeth Iechyd Cenedlaethol cofia eni baban yn union cyn hanner nos ar y dyddiad pwysig. Golygai hynny y byddai’n rhaid i’r fam dalu £1 30 am y gwasanaeth – swm a oedd yn ddigon i fwydo teulu am wythnos gyfan bryd hynny. Gan fod arian yn brin yn y cartref cytunodd Eunice i ddweud fod y plentyn wedi’i eni ar ôl hanner nos.

(iv) Nan Hughes, Ponthenri (8767-69) : Fel bydwraig defnyddiai hi enimas o ddwr a sebon gwyrdd i ddechrau’r esgor. Roedd ganddi gyflenwad o pethidine a “gas and air” i leddfu’r boen ond chai hi ddim defnyddio “forceps”. Hyd at ddechrau’r chwedegau dewisiai tua hanner y mamau i eni gartre. O safbwynt bwydo o’r fron doedd e ddim yn ffasiynol yn y 50au a’r 60au. Fel bydwraig byddai hi’n cynnig cyngor ar atal cenhelu hefyd. Gwelodd Nan gynnydd yn yr achosion o iselder ôl eni o’r 70au ymlaen.

Ar ôl yr enedigaeth : arferion ac eraill :

EDRYCHWCH ar y darluniau o gyfnodau hapus mam a’i phlentyn :

(a) Mary Ifor Jones a’i baban Dilys yn ei phram newydd, 1926 (trwy garedigrwydd Elinor Imhof)

(b) Jane Eluned Pritchard, o Dremadog yn wreiddiol, pan oedd yn gweithio fel nani i deulu o Iddewon yn Llundain yn y tridegau – ar lan y mor yn ne Lloegr. (trwy garedigrwydd Glenys Morris)

(c) Nan James, Emlyn gyda’i baban cyntaf yn 1952 (trwy garedigrwydd Nan James)

(ch) Clinig babanod Tregarth, Bangor 1955. Fe’i cynhelid unwaith y mis yn festri Eglwys y Gelli ac roedd Joan Morgan (yn dal baban y y canol) yn gyfrifol am ddosbarthu sudd oren a fitaminiau ynddo. Dr Slater, y meddyg plant, sy yn y got wen ar y dde eithaf. (try garedigrwydd Ceridwen Lloyd Morgan)

(d) Betty Jenkins, Llangeler adeg bedyddio’i baban, Ann, 1956. (trwy garedigrwydd Betty Jenkins)

(i) Gwenllian Jones, Treboeth (8885) : Wedi iddi golli’i mam ar ei genedigaeth yn 1922, yn ôl traddodiad teuluol, cafodd ei bedyddio ar arch ei mam.

(ii) Margaret M. Davies, Trefdraeth (9207) : Cyngor ei mam iddi ( yn 1936) oedd i rwymo ‘cas pilw mawr’ rownd ei chanol mor dyn ag y gallai’i ddioddef fel ei bod yn dod yn ôl i siap. Yn yr un modd byddai’n lapio’r baban â rhwymyn ‘odd e fel borden jest’. ‘Odd ‘i drâd bach e yn y rhwymyn a hwnnw’n troi lan ar y gwaelod ... i gadw fe’n dwym’. Gwlanen ddylai fod nesa at groen y baban. Yna ceid siol fach a siol fawr i fagu’r baban. Byddai rhywun yn aros gyda chi yn y cartre ‘nes bo chi’n dod ar ben `ch trâd’.

(iii) Margaret Jane Morgan, Bronnant (9262) : Yn y pedwardegau roedd hi’n arferol i aros yn y gwely am bythefnos ond gan fod ganddi hi nifer o blant codai yn gynnar i ofalu amdanynt. Anfonai’r plant hynaf at y giât i weiddi rhybudd arni pan welent y doctor yn dod!

(iv) Llywela Morgan, Dre-fach, Caerfyrddin (8929) : Chai hi ddim rhoi’i dwylo mewn dwr oed na chrasu bara wedi’r geni. Byddai’n batho’r babi mewn dwr glaw – roedd llawer o ffydd mewn dwr glaw.

(v) Olwen Parry, Llanymddyfri (8902) : Ar ôl yr enedigaeth dwedodd y nyrs wrthi am beidio â chael cyfathrach rywiol am chwech wythnos.

(vi) Betty (E.M.) Jones, Pump-hewl (8790) ; ‘Os och chi’n mynd mas cyn bo chi’n fis (wedi’r geni) on nhw’n teimlo’ch bod chi’n frwnt. A phan ddeuai cyn-fydwraig i’w gweld `se’ch dwylo chi mas’, byddai’n dweud ‘Cwat y dwylo `na i gal dod â graen nôl’. ‘`Na’r lle cynta och chi’n cael mynd odd capel’.

(vii) Dorren Davies, Llangyndeyrn (8944) : Dwedid na ddylai’r fam newydd roi’i thraed ar lawr na chael bath; ac na ddylai ochi’i gwallt na golchi dillad na’u rhoi ar y lein o fewn chwe wythnos i’r enedigaeth. Os gwnai hynny dwedid ei bod wedi ‘ail-foelyd’.

(viii) Lily Megan Roberts, Llanfair Caereinion (9640) ; Cofia fod gwasanaeth yn eglwys Llanfairfechan (ddiwedd y pumdegau) i fam ddiolch ei bod wedi dod trwy’r enedigaeth yn ddiogel.

(ix) Nancy (A.S.) Jones, Porthaethwy (9578) : Cofia fod pnawn Sadwrn yn amser pwysig oherwydd dyna pryd y byddai genod y pentre (Rhostryfan) yn mynd â babis y pentre am dro.

(x) Ray Tobias, Ffostrasol (9216) : Wedi’r enedigaeth ( yn y pumdegau) cafodd ei chynghori i beidio â chodi pwysau na mynd allan am ddeng niwrnod rhag iddi gael niwmonia ar y groth. Gwisgid y baban mewn dillad hir ac yna cai ei ‘dwco’ mewn dillad byr.

(xi) Ann Jones, Aber-porth (9666) : Gwelodd Ann ( yn ardal Tre’rddol yn y pumdegau) sipsiwn yn mynd â baban newydd-anedig i’w olchi yn yr afon. Yn ôl ei mam credai’r sipsiwn y byddai baban a olchid yn yr afon yn iach am weddill ei fywyd.

(xii) Margaret Davies, Beulah (9488) : Wedi’r enedigaeth yn 1956 cynghorai ei mam hi ‘Gofala di na fyddi di’n hongian napkins ar y lein – fyddi di’n cael fflamwydden (inflamation) ar yr wyneb ac yn waeth na hynny os byddi di’n cael annwyd a oerfel byddi di’n cael fflamwydden ochor isa’.

(xiii) Beti Williams, Llangwyllog (9391) : ‘eniwe, oeddach chi’n cal i ryw stad os oeddach chi wedi cal un ne ddau, oeddach chi mor ffond ac mor hapus yn edrych ar ôl `ch plant, ag odd o ryw fyd bach `ch hun, yn enwedig pan oeddan nhw’n dod dipyn dros y blwydd ... oeddach chi mewn ryw gocwn o fodlonrwydd’.

(xiv) Eirlys Phillips, Machynlleth (9498) : Cynghorai ei mam a’i mamgu hi ( yn 1961) i roi colsyn mewn dwr berw a’i adael i oeri a’i roi i’r babi i’w yfed pan fyddai gwynt arno.

(xv) M. Iona Edmunds, Llanelli (8914) : Wedi geni’i merch (tua 1963) ‘Gorffennes i weithio, fel on i ddwla’.

Iselder ol-eni :

(i) Buddug Thomas, Genau’r Glyn (9458) : Cafodd bwl drwg o iselder wedi geni ei phlentyn cyntaf yn ysbyty Aberteifi ddiwedd y pedwardegau ond nid oedd yn gwybod beth oedd yn bod arni. Teimlai yr hoffai ei thaflu’i hun i’r afon ond ni allai feddwl am daflu’r baban i mewn. Treuliodd gyfnod gartref gyda’i mam i wella o’r iselder.

(ii) Margaret Davies, Llanpumsaint (8870) : Aeth Margaret i deimlo’n “depressed” wedi geni’r plentyn cyntaf yn 1950, yn wir teimlai fel ‘mogi’r babi’ am ei fod mor grintachlyd. Cafodd help gyda’r gwaith ty ac yn raddol gwellodd. Fu hi ddim yn sal wedi geni’r ail blentyn.

(iii) Gwinnie Thomas, Aber-nant (8946) : Ar ôl geni’r mab cyntaf yn 1951 teimlai yn bur isel. Galwodd ei thad un diwrnod a’i chael hi a’r baban yn sgrechian. Doedd ei mam yng nghyfraith ddim yn ystyried am foment fod angen help arni. ‘Odd hi ddim yn meddwl bod ishe carco fi’. Wnaeth Gwinnie ddim bwydo o’r fron - ‘buwch hesb on i os gwedon nhw’.

(iv) Lona Jones, Llandudno (9337) : Dioddefodd iselder difrifol wedi geni’i mab cyntaf yn 1955. Roedd ei gwr yn gweithio i ffwrdd a hithau’n disgwyl cwblhau ei chartre newydd. Ar y pryd doedd dim sôn am “post natal depression” a chafodd hi ddim gair o gydymdeimlad gan ei meddyg. Meddai wrthi, “You’re not the first woman to have a bloody baby”.

(v) S. Eileen Williams, Hendy-gwyn (9075) : Wedi colli’i hail fab a bron â cholli’i bywyd ei hun tua 1957 cyfaddefa Eileen iddi deimlo’n isel iawn am fisoedd lawer. Ond roedd yn gorfod ymladd ar ei phen ei hun, heb unrhyw help o gwbl.

(vi) Betty Williams, LLansannan (9727) : Cyfaddefa iddi deimlo’n isel iawn wedi geni’r olaf o’i thri phlentyn yn 1958 ac oherwydd yr holl waith ty. Bu’n gweld doctor ifanc cefnogol iawn yn Ninbych a bu’i theulu yn hynod dda wrthi yn y cyflwr hwnnw. Eto doedd iselder ôl eni ddim yn cael ei dderbyn fel salwch bryd hynny. Yn y diwedd penderfynodd ohoni’i hun bod yn rhaid iddi wella.

Colli baban :

(i) Siaradwraig o’r Bala (8842) : Collodd faban ar enedigaeth yn ysbyty Aberystwyth yn y pedwardegau. Cofia yn arbennig agwedd oeraidd staff yr ysbyty tuag ati ac na chafodd gymorth o gwbl i ddod i delerau â’r golled. Bu’n dioddef o iselder am gyfnod wedyn.

(ii) Eluned Jones, Bethesda (8821) : Collodd Eluned dri o fabanod ac ‘oedd hynny yn siomedigaeth fawr i ni, achos fysa Trevor wedi gneud tad bendigedig’. Bu’n rhaid bodloni ar fwynhau plant eu cymdogion ac maent wedi bod yn Anti Luned ac Yncl Trevor i lawer o blant y pentre. Cawsant lawer o gysur o warchod plant pobl eraill.

(iii) Dilys Roberts, Llannerch-y-medd (9407) : Er iddi golli’i baban dau ddiwrnod oed bu’n rhaid i Dilys aros yn y ward famolaeth ac yng nghwmni mamau a’u babanod iach a chred fod hynny wedi bod yn brofiad creulon dros ben. Cafodd y farwolaeth effaith enfawr arni.

(iv) Eunice Iddles, Caerdydd (9169) : Cafodd Eunice faban newydd-anedig yn y Cardiff Royal Infirmary ac er ei bod yn fydwraig ei hun chafodd hi ddim gwybodaeth am y baban a pham y bu farw. Chafodd hi ddim gweld y baban na chyngor i alaru. Ond daeth y fenyw oedd yn glanhau y ward lle roedd hi ar ei phen ei hun i mewn a dwedodd “I’ve seen the baby - ... it’s lovely, it’s got black hair ... It’s in the bathroom on a tray”. Ond roedd Eunice dipyn yn swil a ddim eisie gofyn dim byd pellach. Nawr mae’r claf yn gallu gofyn mwy o gwestiynau ond bryd hynny doeddech chi ddim i fod i ofyn cwestiynau. ... ‘Mae pethach wedi gwella -Yr Ail Ryfel Byd wi’n credu a’r “anaesthetics” sy wedi helpu fwya yn nagefe?’

Mabwysiadu plentyn :

(i) Ruth Roberts, Trawsfynydd (9056) : Penderfynwyd mabwysiadu plentyn am ei bod hi’n methu cario baban ac yn eu colli. Er mwyn i’r plentyn ddeall ei sefyllfa byddai Ruth yn adrodd stori wrthi am wraig arall oedd yn methu â chael plant ac a benderfynodd fabwysiadu. Daeth i deall ymhen amser.

(ii) Siaradwraig o Langennech (8854/5) ; Er ceisio am blentyn ac er cael profion ni thyciodd pethau ac yn 1966 mabwysiadwyd baban. Ond roedd hynny’n reit anodd oherwydd ‘dim ond yr eglwys a’r Baptist oedd â cartrefi yr amser `ny’ ond cawsant eu derbyn gan y “St David’s Diocesan Adoption Society”. Y funud y clywodd ei bod yn lwcus ymddiswyddodd o’i gwaith.

(iii) Laura Wyn Roberts, Morfa Nefyn (9280) : Ni wyddai ei bod wedi’i mabwysiadu nes ei bod bron yn 18 mlwydd oed. ‘Odd o’n andros o sioc, `de. Oedd. Odd o’n andros o sioc, ond on i’n nabod `y nheulu fy hun, hefyd `de, wedyn `nes i `mond i dderbyn o’n naturiol `lly’.